Leven met een masker of je ‘naakte gezicht’ laten zien?

De maskerade

Met een verwrongen gezicht kwam Eduard binnen. Hij ontweek mijn blik in zijn ogen maar ik voelde de boosheid in hem. Bijna agressief begon hij te vertellen over zijn leven. Hij kon op bijzonder krachtige wijze verwoorden hoeveel onbegrip en onrecht hem was aangedaan. En daarom was hij een meester geworden in het opzetten van een masker. Gevoelloos en gereserveerd naar anderen en meer en meer afstandelijk naar zijn partner. Hij leefde met een pijnmasker op van bravoure, van ‘ik ben sterk’. Enkele maanden daarvoor sprak ik met een studente uit Japan. Zij vertelde mij over de Japanse cultuur. Ze sprak over familietrots en ingetogenheid. Zo deelde zij haar worsteling met haar eigen emoties, die zij nooit had geleerd te tonen. Sterker nog, het was beter om geen emoties te hebben. Haar dilemma was duidelijk: hoe kan ik omgaan met iets wat er niet mag zijn? Zelf groeide ik op in de naoorlogse jaren in een multiculturele omgeving. Hier leefden veel onverwerkte emoties en onderdrukte angsten, ontstaan gedurende de gevangenschap in Japanse kampen. Als kind voelde ik ‘dat er iets was’ maar ik kon het niet plaatsen. Ik leerde mij aan te passen aan mijn leefsituatie. Pas later begreep ik dat veel mensen in mijn directe omgeving hun emoties onderdrukten en leefden met een pijnmasker.

Wat laten deze drie voorbeelden van leven met een masker ons zien?

We leren als kind om ons aan te passen aan onze omgeving en ‘bescheiden’ te zijn over onze gevoelens. En met ‘bescheiden’ bedoel ik dat invloeden van buitenaf je aanleren je ingetogen te gedragen en bijvoorbeeld anderen niet tot last te zijn. Herken je dit ook? Zo was ‘Doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg’ een uitspraak die de ouders van Eduard regelmatig uitspraken wanneer hij aandacht vroeg of wanneer hij te druk was.  Zijn interpretatie als kind was dat hij tot last was van zijn omgeving en dat het beter was om je ‘low profile’ en gevoelloos te gedragen. De consequenties laten zich raden. Een andere cliënt, ik noem haar hier even Marike, vertelde mij over haar kleuterschoolperiode waarin haar moeder stelselmatig te laat was om haar van school op te halen. En wanneer Marike dan verdrietig was, kreeg ze te horen dat er belangrijkere dingen in het leven waren. Vanaf die tijd begon Marike zichzelf meer en meer weg te cijferen om anderen te ‘pleasen’. In feite leerde ze om niet zichzelf te zijn, ze deed er immers toch niet toe. Ze werd het meisje met een masker van een lieve lach, die teruggetrokken leefde.

Een kind kan zichzelf niet zien als een ‘goed kind in een slechte situatie’. Kinderen internaliseren situaties en identificeren zich ermee. Kinderen kunnen niet redeneren dat hun opvoeders misschien een slechte job doen. – Dr Laurence Heller

Helaas kom ik in de praktijk vaak mensen tegen met vergelijkbare ervaringen. Veel van hen hebben een (overlevings)strategie ontwikkeld om weg te blijven van hun kwetsbaarheid en hun gevoel.

We leren dus af om spontaan en gevoelig te zijn

Door ervaringen in onze jeugd, door opvoeding en soms ook cultuur, kunnen overtuigingen ontstaan over wie we mogen of moeten zijn. Om te voorkomen dat we niet voldoen aan verwachtingen van bijvoorbeeld onze ouders, leren we ons werkelijke gezicht te verhullen. Wat we bijvoorbeeld afleren is onze kind-spontaniteit, kind-onschuld of kind-onbevangenheid. Volwassenen onderschatten vaak de impact van hun gedrag. De invloed van bepaalde opmerkingen, mogelijk soms goed bedoeld, op een kind kan enorm zijn. Dit geldt voor ouders en opvoeders, maar bijvoorbeeld ook voor leraren en leraressen. Een kind kan bepaalde opmerkingen of bepaald gedrag niet voldoende beoordelen en zit in een afhankelijkheidsrelatie met ouders en anderen volwassenen. Negatieve beïnvloeding van ouders, opvoeders en in de omgeving kan op meerdere niveaus gevolgen hebben (fysiek, seksueel, mentaal en spiritueel) en deze negatieve beïnvloeding is de basis voor een verwrongen zelfbeeld van een kind.

De vorming van het masker

Diepe overtuigingen zoals ‘ik ben het niet waard geliefd te worden’, ‘ik voldoe niet aan de verwachting van mijn ouders’ of ‘mijn jongere zusje is belangrijker dan ik’ kunnen zich vastzetten in het opgroeiende kind. Om de pijn van afkeuring, of zelfs afstoting, te verhullen, gaan kinderen hun feitelijk gedrag omzetten naar wenselijk of opstandig gedrag. Gedrag waar ze hun identiteit aan ontlenen. Ze groeien op met weggestopte emoties en verhullen dit door te compenseren met aangepast (compensatie)gedrag. Die verhulling en compensatie worden een masker. We herkennen enkele frequent terugkomende interpretaties van het kind. Zo kan het zich afgewezen voelen of verlaten maar ook kan het zich vernederd en verraden voelen. Het gevoel van ‘mij is onrecht aangedaan’ speelt vaak ook mee. Deze interpretaties zijn voeding voor gedrag strategieën zoals zichzelf afzonderen en afwezig gedrag. Ook de beleving slachtoffer te zijn is een deel van deze strategie. Een overmatige vorm van controle over je leefsituatie willen houden en (relationele) starheid zie ik regelmatig terug.

Masker af en je mooie naakte gezicht tonen

Om het masker op latere leeftijd af te doen is, laten we zeggen, een uitdaging. Het lijkt comfortabeler om het masker voor te blijven houden. Want wie weet wat er achter het masker leeft? Maar wanneer je voelt dat je niet voluit leeft, wanneer je worstelt met emoties en beperkende gedachten je gevangenhouden, dan kan het afdoen van het masker je ontzettend veel brengen. En daar sta je dan, met je ‘naakte gezicht’; het lijkt eng en je voelt je mogelijk kwetsbaar. Maar jij bént die kwetsbaarheid, dat enthousiasme en die spontaniteit. Laat maar stromen, het is even wennen maar uiteindelijk bevrijdend. Schroom niet om advies en begeleiding te vragen bij deze introspectie. Wanneer je voelt dat het masker knelt, afdoen die handel!

Foto gevonden op Pixabay Tekstredactie: Heemskerk Tekst & Taal